plut. pchor. StanisÅ‚aw Andrzej GawÄ™da „ZagoÅ„czyk",„Kowalski"
(1914-1994)
Urodzony 16.02.1914 r. w Åšledziejowicach k. Wieliczki,
syn Andrzeja, górnika Kopalni Soli w Wieliczce i Anny z domu Karamon
chrzest w kościele św. Klemensa w Wieliczce
1933 r. matura w Gimnazjum im. Jana Matejki w Wieliczce
1937 r. magisterium z filozofii w zakresie historii na Uniwersytecie JagielloÅ„skim oraz dyplom nauczyciela szkóÅ‚ Å›rednich
1937-1938 r. Szkoła Podchorążych Rezerwy przy 6. Dywizji Piechoty w Krakowie, IV kurs Podchorążych Rezerwy
1939. plutonowy podchorąży, zastÄ™pca dowódcy plutonu, 20 p.p. Ziemi Krakowskiej, potem dowódca
Kampania WrzeÅ›niowa 1939, 20. puÅ‚k piechoty, 6. DP, Armia Kraków
Walki na szlaku Pszczyna - Tomaszów Lubelski. Dnia 20 wrzeÅ›nia dostaje siÄ™ do niewoli niemieckiej, skÄ…d ucieka i z koÅ„cem wrzeÅ›nia wraca do domu do Åšledziejowic
Medal „Za UdziaÅ‚ w Wojnie Obronnej 1939" (304-82-45 MW)
1939-1945, Organizacja Orła Białego, Bataliony Chłopskie, Armia Krajowa
Obwód Kraków - Powiat, Placówka Wieliczka, 12 p.p., II baon O.P. „Potok"
Już w listopadzie 1939 wstÄ…piÅ‚ do niepodlegÅ‚oÅ›ciowej Organizacji OrÅ‚a BiaÅ‚ego, po której rozwiÄ…zaniu zostaÅ‚ czÅ‚onkiem Batalionów ChÅ‚opskich. Później zwiÄ…zaÅ‚ siÄ™ z podziemnymi strukturami Armii Krajowej. W ciÄ…gu pierwszych dwóch lat okupacji wypeÅ‚niaÅ‚ różne zadania cywilne i wojskowe, ale prawdziwym jego powoÅ‚aniem okazaÅ‚a siÄ™ dziaÅ‚alność w podziemnej administracji szkolnej organizowanej od koÅ„ca 1941 roku przez Departament OÅ›wiaty i Kultury w ramach Delegatury RzÄ…du w Londynie. W 1941 roku zostaÅ‚ powoÅ‚any do Powiatowej Komisji OÅ›wiaty i Kultury w powiecie krakowskim, jako nadzorujÄ…cy szkolnictwo Å›rednie i zawodowe. W 1943 roku zostaÅ‚ przewodniczÄ…cym tej Komisji, używajÄ…c wówczas pseudonimu „Kowalski". DziaÅ‚alność Komisji obejmowaÅ‚a organizowanie tajnej siatki szkolnej, opartej na jednolitoÅ›ci form ksztaÅ‚cenia oraz przeprowadzanie egzaminów sprawdzajÄ…cych i koÅ„cowych do matury wÅ‚Ä…cznie. Do zadaÅ„ Komisji należaÅ‚o też przydzielanie kompletom podrÄ™czników szkolnych, a oÅ›rodkom ruchomych biblioteczek, wprowadzenie systemu stypendiów dla niezamożnych uczniów oraz przekazywanie niewielkich wynagrodzeÅ„ dla zaangażowanych w tajnÄ… oÅ›wiatÄ™ nauczycieli. Powiatowa Komisja OÅ›wiaty i Kultury wspólnie z ZNP stworzyÅ‚y powiatowÄ… sieć Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (TON), w której znaleźli siÄ™ najwybitniejsi aktywiÅ›ci tajnego nauczania.
W grudniu 1944 r. zostaÅ‚ aresztowany w czasie przeprowadzania tajnej matury w Tenczynku koÅ‚o Krzeszowic, gdy gestapo zatrzymaÅ‚o czÅ‚onków komisji egzaminacyjnej wraz z gospodarzem mieszkania. Osadzony w wiÄ™zieniu na Montelupich w Krakowie. 16 stycznia 1945 roku po ucieczce Niemców z Krakowa wróciÅ‚ szczęśliwie do domu.
Praca w konspiracyjnej w oÅ›wiacie szybko zwróciÅ‚a na niego uwagÄ™ UrzÄ™du BezpieczeÅ„stwa. Przez jakiÅ› czas ukrywaÅ‚ siÄ™ w domach zaprzyjaźnionych osób. Po ujawnieniu w marcu 1945 wzywany na liczne przesÅ‚uchania, dÅ‚ugi czas byÅ‚ pod obserwacjÄ… UB.
Wiosną 1945 r. został przewodniczącym Powiatowej Komisji Weryfikacyjnej do spraw tajnego nauczania.
Krzyż Walecznych (533-75-13)
Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami (DK-1941/W)
Medal Zwycięstwa i Wolności (D-4552)
Krzyż Partyzancki (D-63310)
Odznaka ZNP za Tajne Nauczanie (4840)
Członek:
Towarzystwa Rozwoju i Upiększania Miasta Wieliczki,
ZwiÄ…zku Bojowników o Wolność i DemokracjÄ™, a od 1991 r. Åšwiatowego ZwiÄ…zku Å»oÅ‚nierzy Armii Krajowej, ZwiÄ…zku Inwalidów Wojennych,
GÅ‚ównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich Instytutu PamiÄ™ci Narodowej, Polskiego Stronnictwa Ludowego.
Od roku 1950 pracownik naukowy Uniwersytetu Jagiellońskiego (1982 prof. UJ).
Zmarł 30 marca 1994 r. w Wieliczce, pochowany na cmentarzu komunalnym, kwatera III.
Opracowała: Maria Gawęda
Literatura:
S. Gawęda - Ruch oporu w rejonie Wieliczki w latach 1939-1945, Studia Historyczne, XXVII(2): 267 - 29, Wieliczka 1984
S. Gawęda - Tajne nauczanie na terenie powiatu krakowskiego w okresie okupacji hitlerowskiej, Rocznik Komisji Nauk Pedagogicznych, I: 19 - 34, 1978
S. GawÄ™da - Wieliczka pod okupacjÄ… niemieckÄ…, rozdziaÅ‚ w: Wieliczka - dzieje miasta, oficyna Cracovia, Kraków 1990
J. Chrobaczyński - Słownik biograficzny nauczycieli w Małopolsce w latach II wojny światowej (1939 - 1945), Wyd. Nauk. WSP, 1995
W. Gawroński - Słownik Biograficzny Wieliczan, Muzeum Żup Krakowskich, Wieliczka - 2008
J. Duda - StanisÅ‚aw GawÄ™da (1914 - 1994), żoÅ‚nierz OOB, BCH, AK, nauczyciel gimnazjalny i akademicki, profesor historii Uniwersytetu JagielloÅ„skiego, autor wielu publikacji, badacz dziejów Wieliczki, spoÅ‚ecznik - ku pamiÄ™ci w 10 rocznicÄ™ Å›mierci, Biblioteczka Wielicka, zeszyt 21, Wieliczka 2004
J. Duda - Tajne nauczanie w Wieliczce i okolicy w latach II wojny światowej (1939 - 1945), Biblioteczka Wielicka, zeszyt 75, Wieliczka 2008